Μια οντολογία του πολιτικού ολοκληρωτισμού και της φιλελεύθερης κοινωνίας

Μια οντολογία του πολιτικού ολοκληρωτισμού

Εύκολα μπορεί κάποιος να παρασυρθεί σε μια γενική πολιτική θεώρηση η οποία θα έχει ως μόνη αξία μια συνολική ολοκληρωτική πολιτική λύση και έτσι θα “περιφρονεί” ή θα θεωρεί  αυταπάτες επιμέρους κατακτήσεις όπως τα ατομικά  δικαιώματα που πρέπει να διαλυθούν γιατί εμποδίζουν τον πραγματικό αγώνα. Αυτό νομίζω είναι μια ασθένεια μεγάλου μέρους της αριστεράς και έχει να κάνει με έναν ολοκληρωτικό τρόπο σκέψης και θεώρησης όπου μια πολιτική θεωρεία και πρακτική  εναγκαλίζει τα πάντα κρίνοντας τα με ένα μόνο μέτρο, το μέτρο της θεωρίας της.

Αυτό νομίζω πηγάζει από μια κοινωνική οντολογία που είναι ολοκληρωτική και εντελώς αιτιοκρατική με την έννοια ότι θεωρεί ότι όλα πηγάζουν και κινούνται από μια κεντρική δομή ή εντάσσονται σε ένα σχήμα όπου τα πάντα έχουν μια κοινή ρίζα και λόγο ύπαρξης. Πχ στο κλασικό λενινιστικό σχήμα οι καπιταλιστικοί οικονομικοί θεσμοί είναι κυρίαρχοι και είναι η γενεσιουργός αιτία για όλα τα υπόλοιπα στην κοινωνία που είναι απλώς υπερδομές της βασικής δομής της οικονομίας και τελικά από μια άποψη τα πάντα στη κοινωνία είναι “μολυσμένα” από τον καπιταλισμό.

Προφανώς αν θέλουμε να αποφύγουμε τον ολοκληρωτισμό και την απελπισία ενός συνεχώς δαιμονικού τώρα όπου τα πάντα είναι εχθρικά για έναν που θέλει μια ριζοσπαστική αλλαγή, θα είναι καλύτερα  να σκεφτόμαστε την σύγχρονη κοινωνία ως ένα ρευστό πεδίο όπου ετερόκλητα και ανταγωνιστικά ανθρώπινα δημιουργήματα της κοινωνικής πράξης, συνυπάρχουν, ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και αλληλοεπηρεάζονται. Πχ στη σύγχρονη κοινωνία η πολιτική, η τέχνη η φιλοσοφία, ως παραδείγματα που μπορώ να σκεφτώ, συνυπάρχουν με το καπιταλισμό αλλά είναι αναμφισβήτητα πολλές φορές ριζικά διαφορετικά και εχθρικά προς αυτόν (αν και στις τελευταίες δεκαετίες αυτό μπορεί κάποιος να το διακρίνει όλο και λιγότερο).

Νομίζω ακόμη ότι η  ολοκληρωτική θεώρηση που αρνείται και υποψιάζεται  κάθε σύγχρονη κατάκτηση είναι μια κατά βάθος σωτηριολογική και ουτοπική (με τη κακή έννοια) θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας όπου το καλύτερο μέλλον θα είναι κάτι το συγκεκριμένο, μετά από πάνω κάτω καθορισμένα στάδια εξέλιξης.   Δηλαδή στο βάθος για αυτήν τη θεώρηση η ιστορία είναι ήδη κάτι προκαθορισμένο που το προβλέπουμε μέσα από μια συγκεκριμένη θεωρεία που είναι η τελική και οριστική θεωρεία όπως πχ η ερμηνεία του μαρξισμού ως ιστορική τελεολογική θεωρεία όπου οι ιστορικοί νόμοι του καπιταλισμού θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στο κουμμουνισμό.  Με άλλα λόγια είναι η περίπτωση όπου η ερμηνεία του κόσμου ασκεί την επικίνδυνη βιαιότητα του  απόλυτου “καθορισμού” όχι μόνο του παρόντος αλλά και του μέλλοντος.

Και επ’ ευκαιρίας νομίζω είναι ανόητο και ψευδές το δίλλημα της μεταρρύθμισης ή επανάστασης καθώς ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες και συγκυρίες και τα δύο θα μπορούν να οδηγήσουν σε κάτι καλό. Η θετική αλλαγή δεν χρειάζεται ντε καλά οδοφράγματα και επαναστατική βία πχ στις ΗΠΑ η εφαρμογή του εργατικού δικαίου έγινε μέσω ενός σχετικά ήπιου συνδικαλιστικού κινήματος (ήπιο για το μέγεθος της οικονομίας των ΗΠΑ και συγκριτικά με την Ευρώπη) και με τη συνδρομή μέρους της πολιτικής ελίτ  που κατέληξε στο Fair Labor Standards Act το 1938. Δεν νομίζω ότι κάποιος μπορεί να αγνοεί ως θετική εξέλιξη το κατώτερο μεροκάματο, το ωράριο και τους νόμους περί προστασίας εργαζομένων ανηλίκων.

Για μένα αυτές οι αλλαγές έχουν αξία απλώς δεν είναι και δεν πρέπει να είναι το τελικό στάδιο των επιδιώξεων του εργατικού κινήματος. Και φυσικά για να προλάβω τις κριτικές σίγουρα οι πραγματικές ριζικές αλλαγές προκαλούν βίαια σύγκρουση μόνο και μόνο για το λόγο ότι οι κατεστημένες εξουσίες δεν θα δεχόντουσαν ποτέ με τη λογική και τη συζήτηση για το τι είναι δίκαιο να καταργηθούν. Δεν λέω κάτι τέτοιο, που θα ήταν είτε υποκριτικό είτε απίστευτα αφελές, λέω ότι έστω περιορισμένη αλλαγή μπορεί να υπάρξει στο καπιταλισμό και μέσω αργής μεταρρύθμισης. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιος πρέπει να σταματήσει εκεί ικανοποιημένος αλλά γιατί να μην αναγνωρίζουμε την αξία της.

Πολιτικός φιλελευθερισμός η αξία του και οι περιορισμοί του

Εγώ συνηγορώ σε ένα παράδειγμα θέασης της σύγχρονης κοινωνίας ως ενός πολυ-πολικού σχήματος όπου η ανθρώπινη δημιουργία εκδηλώνεται με ριζικά διαφορετικούς τρόπους και δεν υποτάσσεται σε μια κεντρική κυρίαρχη λογική που μπορεί να πηγάζει από οποιοδήποτε κεντρικό κοινωνικό, θρησκευτικό, πολιτικό και οικονομικό θεσμό. Αυτή η θέαση δεν είναι απλώς μια άλλη μεθοδολογία ανάλυσης αλλά νομίζω ο σωστός τρόπος να αντιληφθούμε τη πραγματική ουσία της κοινωνικής δημιουργίας  και ιστορίας στη δύση (ενός μέρους τουλάχιστον της ιστορικής της  παράδοσης) όπου είναι ρηξικέλευθη, δημιουργική και συνεχώς μεταβαλλόμενη καθώς έχει τις ρίζες της στην αμφισβήτηση και την συνεχή αναζήτηση του νέου και της αλήθειας από την αρχαία Ελλάδα.

Νομίζω η κοινωνία περιγράφεται καλύτερα αν τη σκεφτούμε όχι ως μια κλειστή καθορισμένη δομή αλλά σαν ανοιχτό ρευστό σύστημα που αλλάζει συνεχώς και δημιουργείται από διαφορετικές πολλές φορές ετερόκλητες κοινωνικές οντότητες ή αν θέλουμε δομές (με την έννοια ότι έχουν μια συγκεκριμένη εσωτερική λογική και λειτουργία) που και αυτές με τη σειρά τους επηρεάζουν η μια την άλλη και αλλάζουν.  Αυτή ο ανοιχτός τρόπος θεώρησης της κοινωνίας και της ιστορίας και η δημιουργία ανάλογων πολιτικών θεσμών συμβατών με αυτόν τον τρόπο όπως το κοινοβούλιο είναι η μεγάλη προσφορά του πραγματικού πολιτικού φιλελευθερισμού (και όχι του οικονομικού φιλελευθερισμού που είναι εντελώς άλλο πράγμα).

Η δική μου σοβαρή ένσταση είναι το ότι δεν  θεωρώ τον αστικό πολιτικό φιλελευθερισμό ως την οριστική «ιδανική» κατάληξη της πολιτικής σκέψης και πράξης. Το να μετατρέψεις τον πολιτικό φιλελευθερισμό  (επαναλαμβάνω κάτι εντελώς άλλο από τον οικονομικό φιλελευθερισμό και νεοφιλελευθερισμό) από μια θετική ιστορική εξέλιξη και ένα σωστό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων σε μια οριστική «βέλτιστη»  κατάληξη όπου  το τελικό “ανώτατο” σημείο της πολιτικής σκέψης και πράξης θα είναι απλώς ο κοινοβουλευτισμός και η σχετική με αυτόν νομική και κοινωνική δράση είναι λάθος. Η αστική δημοκρατία θεωρητικά και  νομικά αναγνωρίζει τα πάντα ως “ισάξια” και αποδεκτά αρκεί να είναι συμβατά με τα αφηρημένα ανθρώπινα δικαιώματα  και την έλλειψη ολοκληρωτισμού χωρίς να τα αξιολογεί, τουλάχιστον τυπικά και φανερά (πχ τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και της προστασίας του κεφαλαίου είναι θεωρητικά ισάξια και ισοδύναμα με τα δικαιώματα προστασίας της εργασίας στα πλαίσια ενός πολιτικά φιλελεύθερου  συστήματος).

Η σύμπραξη με την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία κάθε τάσης για ριζοσπαστισμό τελικά τη κάνει να καταλήγει πολιτικά αδρανής και ακίνδυνη  ή και σύμμαχο με  τις δομές εξουσίας και κυριαρχίας όπως έχει συμβεί σε όλα πια τα σύγχρονα κεντροαριστερά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Χειρότερα άλλες δυνάμεις που θέλουν την αλλαγή παγιδεύονται  σε μια φετιχιστική αντίληψη πολιτικής ορθότητας για τα αφηρημένα δικαιώματα κάθε είδους όπου τα πάντα είναι αποδεκτά, ισοδύναμα και ισάξια στο πλαίσιο μιας ανοιχτής και ανεκτικής πολιτικά φιλελεύθερης κοινωνίας.  Έτσι πχ ο φονταμενταλιστικός ισλαμισμός που έχει μείνει απαράλλαχτος εδώ και αιώνες να είναι ίδιας “αξίας” και αποδοχής με οποιαδήποτε άλλη θρησκεία. Ένα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόταγμα  δεν πρέπει να απαγορεύει την αξιακή κρίση και επιλογή στο τι είναι θεμιτό και «καλύτερο”.  Αντίθετα μια ριζοσπαστική θέση επιβάλει την επιλογή αξιών άρα και δράσεων που θα οδηγούν σε όλο και μεγαλύτερη πραγμάτωση των επαναστατικών “σημασιών” του κόσμου μας, όπως  η ελευθερία, η ισότητα και η δικαιοσύνη. Συνοψίζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι κατάκτηση που αξίζει να υπερασπιστεί με το παραπάνω αλλά δεν πρέπει να είναι το κεντρικό σημείο μιας πολιτικής ριζοσπαστικής πολιτικής και ούτε το τελικό απώτατο σημείο της όπως είναι στο σύγχρονο πολιτικό φιλελευθερισμό.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι η θεωρητική αυταπάτη του πολιτικού φιλελευθερισμού ότι μπορούμε να στηρίξουμε τις όποιες πολιτικές επιλογές  σε κάποιον δήθεν κοινά αποδεκτό ορθό λόγο. Μπορούμε όλοι άνετα να συμφωνήσουμε τι είναι ανορθολογισμός και πόσο επικίνδυνος είναι αλλά δεν νομίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε  όλοι τι είναι η έννοια του ορθού λόγου στη πολιτική, μπορούμε  μόνο να τον καταλάβουμε  αποφατικά ως μη ανορθολογισμό ή ως χρήσιμο εργαλειακό ορθολογισμό. Τελικά όμως η χρήση του ορθού λόγου, του ορθολογισμού ως απόλυτου εργαλείου στην πολιτική εμπεριέχει νομίζω και αυτός το κίνδυνο του ολοκληρωτισμού της μιας ορθής και μοναδικής αλήθειας.