Μια οντολογία του πολιτικού ολοκληρωτισμού και της φιλελεύθερης κοινωνίας

Μια οντολογία του πολιτικού ολοκληρωτισμού

Εύκολα μπορεί κάποιος να παρασυρθεί σε μια γενική πολιτική θεώρηση η οποία θα έχει ως μόνη αξία μια συνολική ολοκληρωτική πολιτική λύση και έτσι θα “περιφρονεί” ή θα θεωρεί  αυταπάτες επιμέρους κατακτήσεις όπως τα ατομικά  δικαιώματα που πρέπει να διαλυθούν γιατί εμποδίζουν τον πραγματικό αγώνα. Αυτό νομίζω είναι μια ασθένεια μεγάλου μέρους της αριστεράς και έχει να κάνει με έναν ολοκληρωτικό τρόπο σκέψης και θεώρησης όπου μια πολιτική θεωρεία και πρακτική  εναγκαλίζει τα πάντα κρίνοντας τα με ένα μόνο μέτρο, το μέτρο της θεωρίας της.

Αυτό νομίζω πηγάζει από μια κοινωνική οντολογία που είναι ολοκληρωτική και εντελώς αιτιοκρατική με την έννοια ότι θεωρεί ότι όλα πηγάζουν και κινούνται από μια κεντρική δομή ή εντάσσονται σε ένα σχήμα όπου τα πάντα έχουν μια κοινή ρίζα και λόγο ύπαρξης. Πχ στο κλασικό λενινιστικό σχήμα οι καπιταλιστικοί οικονομικοί θεσμοί είναι κυρίαρχοι και είναι η γενεσιουργός αιτία για όλα τα υπόλοιπα στην κοινωνία που είναι απλώς υπερδομές της βασικής δομής της οικονομίας και τελικά από μια άποψη τα πάντα στη κοινωνία είναι “μολυσμένα” από τον καπιταλισμό.

Προφανώς αν θέλουμε να αποφύγουμε τον ολοκληρωτισμό και την απελπισία ενός συνεχώς δαιμονικού τώρα όπου τα πάντα είναι εχθρικά για έναν που θέλει μια ριζοσπαστική αλλαγή, θα είναι καλύτερα  να σκεφτόμαστε την σύγχρονη κοινωνία ως ένα ρευστό πεδίο όπου ετερόκλητα και ανταγωνιστικά ανθρώπινα δημιουργήματα της κοινωνικής πράξης, συνυπάρχουν, ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και αλληλοεπηρεάζονται. Πχ στη σύγχρονη κοινωνία η πολιτική, η τέχνη η φιλοσοφία, ως παραδείγματα που μπορώ να σκεφτώ, συνυπάρχουν με το καπιταλισμό αλλά είναι αναμφισβήτητα πολλές φορές ριζικά διαφορετικά και εχθρικά προς αυτόν (αν και στις τελευταίες δεκαετίες αυτό μπορεί κάποιος να το διακρίνει όλο και λιγότερο).

Νομίζω ακόμη ότι η  ολοκληρωτική θεώρηση που αρνείται και υποψιάζεται  κάθε σύγχρονη κατάκτηση είναι μια κατά βάθος σωτηριολογική και ουτοπική (με τη κακή έννοια) θεώρηση της ανθρώπινης ιστορίας όπου το καλύτερο μέλλον θα είναι κάτι το συγκεκριμένο, μετά από πάνω κάτω καθορισμένα στάδια εξέλιξης.   Δηλαδή στο βάθος για αυτήν τη θεώρηση η ιστορία είναι ήδη κάτι προκαθορισμένο που το προβλέπουμε μέσα από μια συγκεκριμένη θεωρεία που είναι η τελική και οριστική θεωρεία όπως πχ η ερμηνεία του μαρξισμού ως ιστορική τελεολογική θεωρεία όπου οι ιστορικοί νόμοι του καπιταλισμού θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στο κουμμουνισμό.  Με άλλα λόγια είναι η περίπτωση όπου η ερμηνεία του κόσμου ασκεί την επικίνδυνη βιαιότητα του  απόλυτου “καθορισμού” όχι μόνο του παρόντος αλλά και του μέλλοντος.

Και επ’ ευκαιρίας νομίζω είναι ανόητο και ψευδές το δίλλημα της μεταρρύθμισης ή επανάστασης καθώς ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες και συγκυρίες και τα δύο θα μπορούν να οδηγήσουν σε κάτι καλό. Η θετική αλλαγή δεν χρειάζεται ντε καλά οδοφράγματα και επαναστατική βία πχ στις ΗΠΑ η εφαρμογή του εργατικού δικαίου έγινε μέσω ενός σχετικά ήπιου συνδικαλιστικού κινήματος (ήπιο για το μέγεθος της οικονομίας των ΗΠΑ και συγκριτικά με την Ευρώπη) και με τη συνδρομή μέρους της πολιτικής ελίτ  που κατέληξε στο Fair Labor Standards Act το 1938. Δεν νομίζω ότι κάποιος μπορεί να αγνοεί ως θετική εξέλιξη το κατώτερο μεροκάματο, το ωράριο και τους νόμους περί προστασίας εργαζομένων ανηλίκων.

Για μένα αυτές οι αλλαγές έχουν αξία απλώς δεν είναι και δεν πρέπει να είναι το τελικό στάδιο των επιδιώξεων του εργατικού κινήματος. Και φυσικά για να προλάβω τις κριτικές σίγουρα οι πραγματικές ριζικές αλλαγές προκαλούν βίαια σύγκρουση μόνο και μόνο για το λόγο ότι οι κατεστημένες εξουσίες δεν θα δεχόντουσαν ποτέ με τη λογική και τη συζήτηση για το τι είναι δίκαιο να καταργηθούν. Δεν λέω κάτι τέτοιο, που θα ήταν είτε υποκριτικό είτε απίστευτα αφελές, λέω ότι έστω περιορισμένη αλλαγή μπορεί να υπάρξει στο καπιταλισμό και μέσω αργής μεταρρύθμισης. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιος πρέπει να σταματήσει εκεί ικανοποιημένος αλλά γιατί να μην αναγνωρίζουμε την αξία της.

Πολιτικός φιλελευθερισμός η αξία του και οι περιορισμοί του

Εγώ συνηγορώ σε ένα παράδειγμα θέασης της σύγχρονης κοινωνίας ως ενός πολυ-πολικού σχήματος όπου η ανθρώπινη δημιουργία εκδηλώνεται με ριζικά διαφορετικούς τρόπους και δεν υποτάσσεται σε μια κεντρική κυρίαρχη λογική που μπορεί να πηγάζει από οποιοδήποτε κεντρικό κοινωνικό, θρησκευτικό, πολιτικό και οικονομικό θεσμό. Αυτή η θέαση δεν είναι απλώς μια άλλη μεθοδολογία ανάλυσης αλλά νομίζω ο σωστός τρόπος να αντιληφθούμε τη πραγματική ουσία της κοινωνικής δημιουργίας  και ιστορίας στη δύση (ενός μέρους τουλάχιστον της ιστορικής της  παράδοσης) όπου είναι ρηξικέλευθη, δημιουργική και συνεχώς μεταβαλλόμενη καθώς έχει τις ρίζες της στην αμφισβήτηση και την συνεχή αναζήτηση του νέου και της αλήθειας από την αρχαία Ελλάδα.

Νομίζω η κοινωνία περιγράφεται καλύτερα αν τη σκεφτούμε όχι ως μια κλειστή καθορισμένη δομή αλλά σαν ανοιχτό ρευστό σύστημα που αλλάζει συνεχώς και δημιουργείται από διαφορετικές πολλές φορές ετερόκλητες κοινωνικές οντότητες ή αν θέλουμε δομές (με την έννοια ότι έχουν μια συγκεκριμένη εσωτερική λογική και λειτουργία) που και αυτές με τη σειρά τους επηρεάζουν η μια την άλλη και αλλάζουν.  Αυτή ο ανοιχτός τρόπος θεώρησης της κοινωνίας και της ιστορίας και η δημιουργία ανάλογων πολιτικών θεσμών συμβατών με αυτόν τον τρόπο όπως το κοινοβούλιο είναι η μεγάλη προσφορά του πραγματικού πολιτικού φιλελευθερισμού (και όχι του οικονομικού φιλελευθερισμού που είναι εντελώς άλλο πράγμα).

Η δική μου σοβαρή ένσταση είναι το ότι δεν  θεωρώ τον αστικό πολιτικό φιλελευθερισμό ως την οριστική «ιδανική» κατάληξη της πολιτικής σκέψης και πράξης. Το να μετατρέψεις τον πολιτικό φιλελευθερισμό  (επαναλαμβάνω κάτι εντελώς άλλο από τον οικονομικό φιλελευθερισμό και νεοφιλελευθερισμό) από μια θετική ιστορική εξέλιξη και ένα σωστό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων σε μια οριστική «βέλτιστη»  κατάληξη όπου  το τελικό “ανώτατο” σημείο της πολιτικής σκέψης και πράξης θα είναι απλώς ο κοινοβουλευτισμός και η σχετική με αυτόν νομική και κοινωνική δράση είναι λάθος. Η αστική δημοκρατία θεωρητικά και  νομικά αναγνωρίζει τα πάντα ως “ισάξια” και αποδεκτά αρκεί να είναι συμβατά με τα αφηρημένα ανθρώπινα δικαιώματα  και την έλλειψη ολοκληρωτισμού χωρίς να τα αξιολογεί, τουλάχιστον τυπικά και φανερά (πχ τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και της προστασίας του κεφαλαίου είναι θεωρητικά ισάξια και ισοδύναμα με τα δικαιώματα προστασίας της εργασίας στα πλαίσια ενός πολιτικά φιλελεύθερου  συστήματος).

Η σύμπραξη με την αστική φιλελεύθερη δημοκρατία κάθε τάσης για ριζοσπαστισμό τελικά τη κάνει να καταλήγει πολιτικά αδρανής και ακίνδυνη  ή και σύμμαχο με  τις δομές εξουσίας και κυριαρχίας όπως έχει συμβεί σε όλα πια τα σύγχρονα κεντροαριστερά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Χειρότερα άλλες δυνάμεις που θέλουν την αλλαγή παγιδεύονται  σε μια φετιχιστική αντίληψη πολιτικής ορθότητας για τα αφηρημένα δικαιώματα κάθε είδους όπου τα πάντα είναι αποδεκτά, ισοδύναμα και ισάξια στο πλαίσιο μιας ανοιχτής και ανεκτικής πολιτικά φιλελεύθερης κοινωνίας.  Έτσι πχ ο φονταμενταλιστικός ισλαμισμός που έχει μείνει απαράλλαχτος εδώ και αιώνες να είναι ίδιας “αξίας” και αποδοχής με οποιαδήποτε άλλη θρησκεία. Ένα ριζοσπαστικό πολιτικό πρόταγμα  δεν πρέπει να απαγορεύει την αξιακή κρίση και επιλογή στο τι είναι θεμιτό και «καλύτερο”.  Αντίθετα μια ριζοσπαστική θέση επιβάλει την επιλογή αξιών άρα και δράσεων που θα οδηγούν σε όλο και μεγαλύτερη πραγμάτωση των επαναστατικών “σημασιών” του κόσμου μας, όπως  η ελευθερία, η ισότητα και η δικαιοσύνη. Συνοψίζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι κατάκτηση που αξίζει να υπερασπιστεί με το παραπάνω αλλά δεν πρέπει να είναι το κεντρικό σημείο μιας πολιτικής ριζοσπαστικής πολιτικής και ούτε το τελικό απώτατο σημείο της όπως είναι στο σύγχρονο πολιτικό φιλελευθερισμό.

Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι η θεωρητική αυταπάτη του πολιτικού φιλελευθερισμού ότι μπορούμε να στηρίξουμε τις όποιες πολιτικές επιλογές  σε κάποιον δήθεν κοινά αποδεκτό ορθό λόγο. Μπορούμε όλοι άνετα να συμφωνήσουμε τι είναι ανορθολογισμός και πόσο επικίνδυνος είναι αλλά δεν νομίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε  όλοι τι είναι η έννοια του ορθού λόγου στη πολιτική, μπορούμε  μόνο να τον καταλάβουμε  αποφατικά ως μη ανορθολογισμό ή ως χρήσιμο εργαλειακό ορθολογισμό. Τελικά όμως η χρήση του ορθού λόγου, του ορθολογισμού ως απόλυτου εργαλείου στην πολιτική εμπεριέχει νομίζω και αυτός το κίνδυνο του ολοκληρωτισμού της μιας ορθής και μοναδικής αλήθειας.

Read Full Post »

Μια άποψη για το αστικό κράτος

Το ζήτημα του αστικού κράτους είναι τεράστιο. Υπάρχει ένα μεγάλο μέρος ανθρώπων που πιστεύουν  σε μια ριζοσπαστική επαναστατική προοπτική και ταυτόχρονα αρνούνται να αναγνωρίσουν  κάποια αξία στο αστικό κράτος.

Όμως ας μην ξεχνάμε ότι το ίδιο το αστικό κράτος έχει διαμορφωθεί από και έχει ενσωματώσει θεσμικά μέχρι ένα βαθμό, τους κοινωνικούς αγώνες από την εργατική τάξη και από άλλα κοινωνικά κινήματα. Π.χ. ο συνδικαλισμός ο οποίος αν και στη σημερινή του ξεφτιλισμένη μορφή είναι ένα τυπικό μέρος του συστήματος έλκει τη καταγωγή του από τους αγώνες των εργαζομένων.

Πιο πολύ θέλω να πω ότι πρέπει να βλέπουμε σε τι κόσμο ζούμε με ρεαλιστικούς πολιτικούς όρους και όχι μέσα από τα γυαλιά μιας επαναστατικής μαξιμαλιστικής προοπτικής και μιας μετ-επαναστατικής καλύτερης κοινωνίας όπως τη φανταζόμαστε που μας κάνει να βλέπουμε με πολιτική απαξία κάθε τι που υπάρχει στο τώρα που ζούμε.

Εγώ δέχομαι τη λογική του μη χείρον βέλτιστο, προτιμώ το αστικό δυτικό κράτος από μια στρατιωτική δικτατορία. Γνωρίζω ότι το αστικό κράτος έχει ακόμα πολλούς άμεσους και έμμεσους τρόπους υποταγής και ελέγχου των πληθυσμών, ότι ο αστικός κοινοβουλευτισμός σχεδόν εκφυλίστηκε σε μια τυπική διαδικασία νομιμοποίησης της εξουσίας των πολιτικών ελίτ και ότι μπορεί σε στιγμές κρίσης αυτή η αστική δημοκρατία να μετεξελιχθεί σε μια δικτατορία.

Αν και για το τελευταίο υπάρχουν παραδείγματα όπως αυτό της Αγγλίας ,μιας μεγάλης καπιταλιστικής χώρας με μακρόχρονη φιλελεύθερη πολιτική παράδοση, που δείχνουν ότι αυτό δεν είναι ιστορικό απόλυτο,παρόλη φυσικά την εγκληματική της ιμπεριαλιστική ιστορία εκτός των συνόρων της. Επιμένω όμως σε πείσμα πολλών που δεν το αναγνωρίζουν ότι το αστικό κράτος επιτρέπει ακόμα ελευθερίες που δεν είναι τυπικές και αυτό γιατί απλά επηρεάστηκε από την ιστορία των εργατικών και κοινωνικών αγώνων. Ας θυμηθούμε ότι ακόμα και το ότι μιλάμε ελεύθερα χωρίς κάποιος να καταλήγει στη φυλακή είναι από μόνο του μια θετική διάσταση του αστικού κράτους, ως τώρα τουλάχιστον.

Για τις ανάγκες της ανάλυσης εδώ θα αποδεχτώ το κάπως απλουστευμένο δίπολο αστική και εργατική τάξη. Πάντως για μένα πιο σωστή είναι μια περιγραφή με πιο πολλούς πόλους όπως η τάξη των ιδιοκτητών κεφαλαίου και των μάνατζερ τους που έχουν σχεδόν κοινά συμφέροντα, οι πολιτικές ελιτ και η συνδεδεμένη με αυτούς τάξη γραφειοκρατών, οι μικρομεσαίοι κάτοχοι κεφαλαίου ο οποίοι δεν ταυτίζονται με τους εργαζόμενους αλλά όμως απειλούνται και από την ισχύ του μεγάλου κεφαλαίου και τέλος όλοι οι υπόλοιποι μισθωτοί εργαζόμενοι ως αντικατάσταση του κλασικού βιομηχανικού προλεταριάτου. Αυτό που παραμένει φυσικά είναι ο βασικός ανταγωνισμός και σύγκρουση ανάμεσα στους κάτοχους και ελεγκτές του κεφαλαίου και σε αυτούς που παρέχουν την εργασία τους.

Σύμφωνα με τη κλασσική μαρξιστική ανάλυση το κράτος είναι μια υπερδομή και αντανάκλαση των σχέσεων παραγωγής. Αυτό όμως είναι μια αρκετά άκαμπτη θεώρηση που δεν μπορεί να εξηγήσει πολλά πράγματα στο σύγχρονο κράτος.  Σίγουρα πολλές βασικές δομές του κράτους πηγάζουν ξεκάθαρα από τις οικονομικές καπιταλιστικές σχέσεις όπως το αστικό δίκαιο, το επιχειρηματικό δίκαιο, οι επενδυτικές νομολογίες και θεσμοί, τα κρατικά κοινά προγράμματα επενδύσεων και πολλά άλλα, ενώ και η ίδια η συμμετοχή του κράτους στο παραγόμενο εθνικό προϊόν γίνεται  με καπιταλιστικούς όρους.

Αλλά το σύγχρονο κράτος νομίζω είναι πολύ πιο περίπλοκο και πιστεύω  πολλές φορές εμπεριέχει πολλά ετερόκλητα  μεταξύ τους πράγματα που κάποια είναι «ανταγωνιστικά»  στο καπιταλισμό και στη μια και μοναδική λογική του κέρδους που έχει, όπως τα συνδικαλιστικά όργανα, η υψηλή προοδευτική φορολόγηση, οι μηχανισμοί ελέγχου για την προστασία των εργασιακών δικαιωμάτων και του περιβάλλοντος κ.α. Τα παραπάνω μπορεί να είναι σε υποχώρηση ή  ακόμα και να κινδυνεύουν να καταργηθούν σήμερα αλλά σημασία έχει  ότι έχουν θεσπιστεί και θεσπίζονται ως θεσμοί περιοριστικοί  και ελεγκτικοί του καπιταλισμού από το αστικό κράτος.

Ενώ το ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι οι κρατικές γραφειοκρατίες συνήθως τελικά αυτονομούνται και εξυπηρετούν πρωταρχικά τα δικά τους συμφέροντα και όχι αυτά του καπιταλισμού. Αυτό το βλέπουμε στη πολύχρονη μάχη που υπάρχει στην Ελλάδα μεταξύ των «ελεύθερων αγορών» και των «προνομιών των ΔΥ» εδώ και δεκαετίες.
Και τελικά αν το κράτος είναι δημιούργημα των οικονομικών σχέσεων του καπιταλισμού πως εξηγείτε  το κράτος και η ισχύ του στη Σοβιετική Ένωση. Ήταν δημιουργία των μη καπιταλιστικών κουμουνιστικών σχέσεων παραγωγής και αν ήταν γιατί η φύση του προσομοίαζε σε αρκετά πράγματα με το καπιταλιστικό κράτος;

Νομίζω τελικά ότι το αστικό φιλελεύθερο κράτος έχει μια διπλή φύση. Από τη μια υπάρχει ως θεσμός που εξασφαλίζει την επικυριαρχία της αστικής τάξης και των οικονομικών ελίτ, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί και ένα άλλο σχετικά αυτόνομο πόλο εξουσίας τις πολιτικές ελίτ και τη γραφειοκρατία του. Ταυτόχρονα όμως εμπεριέχει και κάποιους θεσμούς συμβατούς και υποστηρικτικούς για τα συμφέροντα των πληθυσμών και της εργατικής τάξης Για να μιλάω με υπαρκτά παραδείγματα τέτοιοι θεσμοί είναι τα κοινωνικά συστήματα προστασίας και ασφάλισης, ο θεσμικός συνδικαλισμός και η εργατική νομοθεσία άσχετα αν όλοι αυτοί οι θεσμοί έχουν διαβρωθεί εξαιρετικά, λόγω της υποχώρησης των εργατικών και κοινωνικών κινημάτων και της πτώσης του ανατολικού κομμουνιστικού μπλοκ που ασκούσε τεράστια ιδεολογική πίεση, ειδικά τις τελευταίες 3 δεκαετίες.

Τώρα για το σκληρό πυρήνα του κράτους όπως η αστυνομία, τα δικαστήρια, το στρατό πρέπει να πούμε ότι πράττει σχεδόν πάντα ιδεολογικά και σύμφωνα με τα συμφέροντα των ισχυρών και της αστικής τάξης. Η διττή φύση του κράτους που ανέφερα είναι σίγουρα άνισα κατανεμημένη υπέρ της αστικής τάξης.

Για να μιλήσουμε και πάλι με μαρξιστικούς όρους θεωρώ το σύγχρονο μεταπολεμικό κράτος στη Ευρώπη όχι εργαλείο κυριαρχίας της αστικής τάξης αλλά προϊόν συμβιβασμού της σύγκρουσης μεταξύ αστικής και εργατικής τάξης.
Στην Ελλάδα αυτή η περιγραφή δεν είναι ακριβής αλλά μπορούμε να μιλήσουμε για τέτοιου είδους αστικό κράτος μετά τη μεταπολίτευση με κύριο χαρακτηριστικό του πολλούς αστικούς φιλελεύθερους θεσμούς εισαγόμενους από την Ευρώπη κυρίως μέσω ΕΕ. Μπορούμε να συζητήσουμε για ένα παράδειγμα όπου το σύγχρονο αστικό φιλελεύθερο κράτος είναι μια παγιωμένη μορφή μιας ημιτελούς αποτυχημένης επανάστασης. Αυτό για μένα δεν είναι τίποτα ή για πέταμα όπως για πολλούς που πιστεύουν στη ριζοσπαστική πολιτική, αυτό για μένα είναι ήδη κάτι σημαντικό.

Το αστικό κράτος σίγουρα δεν είναι ο πρώτος, μοναδικός και απόλυτος εχθρός και είναι επαναστατικός μαξιμαλισμός και τυφλότητα να το βλέπει κανείς έτσι. Οι θέσεις αυτές πιστεύω δεν είναι σοσιαλδημοκρατικές, δεν θεωρώ αυτοσκοπό της πολιτικής πράξης ένα φιλελεύθερο και υποστηρικτικό για τους εργαζόμενους αστικό κράτος, το οποίο τελικά είναι σίγουρα εχθρικό προς μια ριζοσπαστική αλλαγή η οποία είναι απαραίτητη και δυνατή. Όμως δεν δέχομαι την απόλυτη πολιτική απαξία για αυτό.  Ακόμα σε μια σοσιαλιστική/κομμουνιστική αυτοδιαχείριση/κεντρικό σχεδιασμό/εξουσία που θα επεκταθεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό, δεν θα είναι όλες οι δομές του κράτους για πέταμα. Κάποιες αναπόφευκτα θα μείνουν λόγω ιστορικών αναγκαιοτητών και κάποιες άλλες νομίζω είναι ήδη αρκετά συμβατές με μια άλλου είδους κοινωνία. Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση που αφορά το ερώτημα πως θα ήταν το κράτος σε μια άλλη εναλλακτική κοινωνία.

Read Full Post »